મમ્મીઃ ૨૯મી ઓક્ટોબર, ૨૦૦૪

 

મમ્મી મારી ખૂબ અનેરી

અદભૂત છે યાદો તારી

ઓ જીવનને બક્ષનારી

આંખલડી છે અમી ભરી !

***********************

મમ્મી, જન્મથી બાળપણ અને જુવાની સુધી તારી છત્રછાયા માણી હતી, અનુભવી હતી. હા, ત્યારે એવું લાગતું હતું કે તારા પ્રેમની વર્ષામાં હમેશા ભિંજાતી રહીશ. ખબર છે ને  મોટાઈ વિદાય થયા. અવિનાશે મજધારમાં ત્યજી ત્યારે તું સહારો હતી. આજે એ પણ નથી રહ્યો. ખબર છે, હવે  શ્રીજીબાવાએ હાથ ઝાલ્યો છે ! હું નહી છોડું, તે છોડશે ત્યારે બસ મુક્તિ પામીશ.

મા, આજકાલ કરતાં ૧૫ વર્ષના વહાણા વાયા. તને ખબર છે, મારું ગણિત પાકું હતું અને છે. વર્ષ , મહિના દિવસ અને કલાક બધું જીભને ટેરવે છે. તને શું કહું, હવે આદત પડી ગઈ છે. તારા આંગણમાં  ખેલતી તારી દીકરી હવે જીવનને આરે આવીને, બાકીનું જીવન તારા માર્ગદર્શન પ્રમાણે જીવવાનો પ્રયત્ન કરી રહી છે.

એક વાતનો ગર્વ હમેશા રહ્યો છે, તારા આપેલા ઉચ્ચ સંસ્કાર અને શિખામણ જીવનમાં દીવાદાંડી બની પથ ઉજાળે છે. મમ્મી ઘણિવાર તારી અને મારી વચ્ચે ગેર સમજૂતિ થઈ હતી. મા તરિકે તેં મને કાયમ માફી આપી છે. આજે અંતરથી ફરી એકવાર ક્ષમાની યાચના કરું છું. બાકી તારો પ્રેમ જીવન જીવવા માટે ખૂબ સહાય રૂપ છે.

મમ્મી તારી એ પ્રતિભાશાળી  મૂર્તિ હમેશા આંખ સમક્ષ તરવરે છે. ઠાકોરજી પરનો તારો વિશ્વાસ, મહાપ્રભુજી પરની શ્રદ્ધા કેવા અપાર હતા. તારા વિષે લખવું એ મારી શક્તિની બહારની વાત છે. તેથી ટુંકાણમાં દિલના ભાવ દર્શાવવાનો વ્યર્થ પ્રયત્ન કર્યો છે.

તારી અણસમજ દીકરીના પણામ

 

૨જી, ઓક્ટોબર, ૨૦૧૯ પૂ. બાપુ અને શ્રી લાલબહાદુર શાસ્ત્રીજી

પૂજ્ય બાપુ, આજે ૧૫૦મી વર્ષગાંઠ ઉજવતા હૈયું અને આંખો બન્ને ભરાઈ આવે છે. બાપુ, ૨૧મી સદીમાં તમારા વિચારોને કેટલું મહત્વ આપવું અને કેટલુ આચરણમાં ઉતારવું એ ગહન પ્રશ્નનો ઉકેલ શોધું છું. તમે ભારતની ધરતી પર વિહર્યા હતા એ એક સ્વપ્ન લાગે છે. હા, એ હકિકત છે તેમાં શંકાને સ્થાન નથી. અસહકાર, સ્વદેશીની હલચલ, મીઠાનો સત્યાગ્રહ, સત્યની ઉપાસના, પ્રાર્થનાનું મહત્વ બાપુ આ સઘળાં શબ્દો હવે શબ્દકોષ સુધી સિમિત થઈ ગયા છે.

આપણા દેશની પ્રજા બુદ્ધિશાળી છે, તેમાં બે મત નથી. તમારી જેમ પરદેશ જઈ ભણીને બેસુમાર કમાય છે. તે આનંદ તેમજ ગૌરવવંતા સમાચાર છે. હેં બાપુ, તમે પણ પરદેશ ખેડ્યું હતું. બેરિસ્ટર થયા હતા. તમારામાં   દેશ પ્રત્યે ભાવના જાગવાનું મૂળ હું શોધીને થાકી. ક્યાંય નરી આંખે દેખાતું નથી ?

હેં, બાપુ તમને હ્રદયમાં ભારતની આજની પરિસ્થિતિ જોઈને ગર્વ કરવાનું મન થાય છે ખરું ? તમારો ‘સત્ય અને અંહિસા પ્રત્યેનો પ્રેમ તો આજે ૨૧મી સદીમાં અભેરાઈ પર ચડી ગયો છે.  જો કોઈ થોથાં મળી આવે તો તે કદાચ ધુળ ખાતાં હશે, યા ઉધઈ ખાઈ ગઈ હશે !

મનુષ્ય નામનું પ્રાણી સ્વર્થથી ભરેલો હોય તે જગજાહેર છે. કિંતુ સ્વાર્થની માત્રા જ્યારે માઝા મૂકી માર્ગના દરેક જીવ જંતુ યા માનવને કચડે ત્યારે હ્રદયમાં વેદનાની ટીસ ઉઠે છે ! બાપુ ૨૧મી સદીમાં માનવ ‘પૈસાને’ કેમ આટલું બધું મહત્વ આપતો હશે ? આ ગહન પ્રશ્નનો ઉકેલ પામવો સહેલો નથી !

બાપુ ભારતની પ્રજાએ ઘણી પ્રગતિ સાધી છે. પણ આપણાં ગામડા હજુ જોઇએ તેટલા વિક્સ્યા નથી.  ઘણીવાર પશ્ચિમનું આંધળુ અનુકરણ નજરે પડે છે. ત્યારે દર્દ થાય છે. બાપુ છેલ્લા છ વર્ષથી ભારતની સત્તનું સુકાન શ્રી નરેન્દ્ર મોદીજી અને અમિત શાહના હાથમાં આવ્યા પછી હવે જીવ જરા હેઠો બેઠો છે. પ્રગતિની ઝાંખી થઈ રહી છે.

ભારતિય હોવાનું ગૌરવ હમેશા દિલમાં વસેલું હતું, હવે ,’સોનામાં સુગંધ ભળી ‘ હોય તેવી ભાવના અનુભવું છું.

બાપુ ફરિયાદ  તેમજ હાલત જણાવવા આ પત્ર ખાસ લખ્યો છે. બાપુ દિલનો ઉભરો ઠાલવ્યો.  એ સિવાય બીજું કરી પણ શું શકું ? જુવાનીમાં ઘણું બધું કરવાની તમન્ના હતી . સમય અને સંજોગો પ્રાપ્ત ન થયા. હા, તમે ભલે બોખા મોઢે હસો મારા પર, પણ એ સત્ય છે. સંસારની માયાજાળ્માં ગુંથાઈ હતી.  આજે ‘બુઢાપા’ એ ઘેરી છે. છતાં પણ બનતું કરી રહી છું. તમે મારા જીવનનો હિસાબ માગો તે પહેલાં આપી દીધો.

આપના ચરણોમાં વંદન.

શ્રી લાલબહાદુર શાસ્ત્રીજી, ભારતના ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન જેમનું શંકાસ્પદ હાલતમાં રશિયામાં મૃત્યુ નિપજ્યું હતું. શ્રીલાલ બહાદૂર શાસ્ત્રી તેમની સાદગી અને દેશપ્રેમ માટે પ્રખ્યાત હતા.  ” જય જવાન જય કિસાન” નો નારો આપી દેશની પ્રજાને જાગૃત કરી હતી.

દર સોમવારે એક ટંક ભાણું ત્યજવાનું, બતાવી દેશની અન્નની સમસ્યાનો હલ બતાવ્યો હતો. કેવો સુંદર વિચાર. તેમને પણ આજે શત શત પણામ.

બાપુ જે કારણે આજે પત્ર લખવા પ્રેરાઈ તેનું મુખ્ય કારણ તો જણાવવાનું રહી ગયું .

આપને બન્નેને આજે “જન્મદિન નિમિત્તે” ખૂબ ખૂબ વધાઈ. તમારા બંનેના જીવનમાંથી જે લઈ શકાય તે સંદેશો ગ્રહણ કરી જીવન જીવવાનો નમ્ર પ્રયાસ ચાલુ છે.

જય હિંદ

 

 

 

 

દોસ્ત,’ હું ‘ગુજરાતી છું !

 

 

ગર્વથી કહું છું, “દોસ્ત હું ગુજરાતી છું.”

સાવ સાચું કહીશ, ” સહુ પ્રથમ હું ભારતિય ” છું . જેનો મને ગર્વ છે. મુંબઈમાં જન્મી, મુંબઈમાં બાળપણ અને જુવાની આવી. ભાષા ગુજરાતી અને માતા તેમજ પિતા ગુજરાતી એટલે હું પણ ગુજરાતી !

ગુજરાતી કુટુંબમાં જન્મ થયો એટલે ગુજરાતી જન્મથી હું કહેવાંઉ. એમાં ખોટું શું છે ? એ મને કોઈ સમજાવશો ? હવે મને સાંભળો. સહુ પ્રથમ ‘હું’ ભારતિય છું. સદીઓ પુરાણો જેનૉ ભવ્ય ભૂતકાળ છે. જે રામ , કૃષ્ણ, મહાવીર અને ગૌતમની જન્મભૂમિ છે. સત્યને અંહિસા જેના પાયામાં ધરબાયા છે. આ ઋષિ મુનીઓની પવિત્રભૂમિ છે.

એ ભારતના પશ્ચિમ દિશામાં ગુજરાત રાજ્ય આવેલું છે. એ ગરવી ગુજરાતના ફરંજદ હોવું એ ઘણી મહત્વની વાત છે. આમ જુઓ તો આ ધરતી પર પગરણ માંડવા એ  ખૂબ અગત્યનું છે. પછી ભલેને દુનિયાના કોઈ પણ ખૂણામાં કેમ તમારો જન્મ ન થયો હોય !

ગુજરાતી હોવું એ નસિબની વાત છે. યાદ છે, “જય જય ગરવી ગુજરાત,  દીસે સુંદર અરૂણ પ્રભાત’.  આ બે વાક્યમાં જ ગુજરાતની ગરિમાના દર્શન થાય છે. ગુજરાત વિષે વિચાર કરતા દિમાગમાં ભરતીનો જુવાળ ઉઠે છે.  જ્યારે શબ્દમાં વર્ણવવા બેસું છું ત્યારે નિઃસહાય થઈ જાંઉ છું.

ગુજરાતી હોવાને નાતે ગુજરાતની ધરતી પર પ્રગટેલી મહાન વિભુતિઓએ મારો માર્ગ ચાતરવામાં ખૂબ સહાય કરી છે. નરસિંહ મહેતાની ગિરી તળેટી અને પાટણના પટોળા મારા ખૂબ વહાલા વિષયો છે. ગીરના સિંહ અને અમદાવદની સીદી સૈયદની જાળી ખૂબ સુંદર સ્થળો છે. પૂજ્ય મહાત્મા ગાંધી અને સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલનો દેશપ્રેમ લોહીમાં રક્તકણ બનીને વહી રહ્યા છે. વીરપુરના જલારામ અને સ્વામિ નારાયણના સહજાનંદ સ્વામી વિષે વાંચતા મારા ગુજરાતીપણાનું ગૌરવ ઔર વધે છે.

અરે મારા બાલાસિનોરમાંથી ડાયનાસૌરના અવશેષ પ્રાપ્ત થયા. અને ગુજરાતી ઉપરાંત બાલાસિનોરની વાસીના આનંદનો અવધિ ખૂબ ઉછાળા મારે છે. હા, ગુજરાતી હોવાને કારણે ગાંઠિયા, ફાફડા, જલેબી, થેપલા અને ઢોકળા ભાવે ખરા પણ સંયમમાં ખાવાનો ઈરાદો પાકો છે.

અરે આ બધી વાનગીઓ ,’અમેરિકનોને ‘ ખવડાવીને તેમને પણ અડધા ગુજરાતી કરી મૂક્યા છે. જુઓ, હું ખોટું બોલી, અમેરિકનો, ગુજરાતી નહી ,’ભારતિય’ બન્યા. એ શું ઓછા ગૌરવની વાત છે ? ‘ગુજરાતી હોંઉને ગરબા ન ગમે ? એ દુનિયાની દસમી અજાયબી ગણાય. એક ખાનગી વાત કહું ? જો જો તમે ઘરના છો એટલે કહું છું . જુવાનીમાં નવરાત્રીના નવ દિવસ અપવાસ કરવાના અને પતિ દેવને સજા કે મને રોજ ગરબામાં લઈ જવાની ! ભલે ત્યાં બેસીને તેઓ લાંબી તાણે . કોઈકવાર તો તેમના નસકોરા પણ બોલે.

ગુજરાતી થાળી તો એવી સરસ બનાવીને આવનાર અતિથિને જમાડું કે ખુશ થઈ જાય. તમે નહી માનો, મારા મિત્ર કહે કે ચાલ રવીવારે ગુજરાતી થાળી જમવા જઈએ. મારે કહેવું પડે, ” આવને મારી ઘરે ગરમા ગરમ રોટલી જમાડીશ.’.

ગુજરાતી હોવાને કારણે શરીરમાં આળસ નથી. જોકે આ વાક્ય દરેકને ગુજરાતીને માટે ન કહી શકાય. ગુજરાતીમાં વાંચવું અને બોલવું પણ ખૂબ ગમે. એવા મિત્રો છે, બધા ગુજરાતી હોય અને પોતાને આધુનિક ગણાવવા અંગ્રેજીમાં બોલે. એમાં કેટલું સાચું બોલે છે તે વિષે ન કહું તેમાં જ માલ છે.

લખતા લહીઓ થાય તેમ, ગુજરાતી ભાષા પ્રત્યેના પ્રેમે હવે લખવાની કળા પર હાથ અજમાવ્યો છે. નિજાનંદમાં મસ્ત રહી ગુજરાતી ભાષામાં પાના ભરી ભરીને લખું છું. કોઈને ગમે કે ન ગમે મને ચિંતા નથી. અરે ગુજરાતી હોવાની ખાસિયતો તમને ખબર છે ? “ભાવશે, ચાલશે અને ફાવશે”, એ અમારો ખૂબ મહત્વનો ગુણ છે. કોઈ આવે ત્યારે’આવો’ કહીએ પણ જાય ત્યારે કહીએ ,’આવજો’, મતલબ ફરીથી પધારજો ! છે ને કમાલ ગુજરાતી ભાષાની!

ગુજરાતી હોય અને તોફાન ન કરે તો નવાઈ. પછી તે છોકરી હોય કે છોકરો. ‘તોફાની રાણી’, મારું ઉપનામ. સખણી બેસી  ન શકું. ગણિતમાં એક્કો . જલ્દી જલ્દી દાખલા ગણી ,બાજુવાળાને હેરાન કરવાના.  અરે નાનપણમાં જોગેશ્વરીની ગુફા જોવા શાળામાંથી લઈ ગયા. આઠેક વર્ષની હતી.  રાખનો મોટો ઢગલો જોયો. મનમાં વિચાર્યું , ‘માર અંદર ભુસકા’ રાખના ગોટા ઉડશે.

જો જો ગભરાતા, અંદર સળગતા દેવતા હતો. બન્ને પગ દાઝ્યા ,બહાર નિકળાયું નહી. કુદકા માર્યા. અમારા મનુભાઈ સર ગભરાયા, દોડીને આવ્યા મને ઉંચકી લીધી. અરે યાર, ચાર મહિનાનો ખાટલો આવ્યો. આવા તોફાન હતા મારા.

“જ્યાં જ્યાં વસે એક ગુજરાતી ત્યાં ત્યાં સદાકાળ ગુજરાત”.  ગુજરાતીઓનો આ એક ખુબ અગત્યનો ગુણ છે. તેમનું વર્તન, વાત કરવાની રિતભાત અને ઘરની સુગડતા આંખે ઉડીને વળગે તેવા હોય છે. એમાં અપવાદ હોઈ શકે ! અપવાદ ક્યાં નથી હોતા? કદાચ એમ કહેવું યોગ્ય લાગશે બાળપણની કેળવણી તેમાં અગત્યનો ભાગ ભજવે છે.

ગુજરાતી જે રીતે સાડલો પહેરે છે તે પણ ખૂબ દબદબા પૂર્વકનો જણાય છે. એ ગુજરાતણને હીંચ લેતી અને રાસડા રમતી જોવી એ એક લહાવો છે. તેની અનોખી અદા, ગરવી ચાલ અને નજાકતતા આંખે ઉડીને વળગે તેવા હોય છે. એક હકિકત કહ્યા વગર રહી નથી શકતી.

૬૩ વર્ષની ઉમરે બેંગ્લોર યોગ ભણવા ગઈ હતી. નવરાત્રીમાં ગરબા ગવાયા. અમારી યોગની કોલેજના એક પ્રોફેસર સ્વામી ખૂબ વિદ્વાન અને સુંદર હતા. સ્વામિ વિવેકાનંદ પર જ્યારે બોલે ત્યારે હું મંત્ર મુગ્ધ થઈ જતી હતી. એક રાતે ગરબા જોવા આવ્યા હતા. કદાચ ૧૫૦ વિદ્યાર્થીઓ હશે. ગરબે રમતા જોવાની એમને ખૂબ મઝા આવી ગઈ. જતી વખતે એટલું જ બોલ્યા કે,’ આટલા બધામાં એક જણને જ ગરબા ગાતાં આવડૅ છે’.

ગુજરાતી જ્યાં પણ જાય પોતાની આગવી પ્રતિભાથી ઝળકી ઉઠે.

 

 

 

 

************************************

 

સુસ્વાગતમ, ૨૦૧૯

કેમ છો મિત્રો ? નવા વર્ષની ખૂબ ખૂબ વધાઈ.

આપણે નાના હતા ત્યારે ગણિતમાં શિખ્યા હતા કે ૧૯ પછી ૨૦ આવે !  જરા આંખ ખોલો, આજે જુઓ ૨૦ પછી ૧૯ આવે છે. તારક મહેતાએ દુનિયાને ઉંધા ચશ્મા પહેરાવ્યા. આ તો જગત નિયંતાએ દુનિયાને પહેરાવ્યા. માનવને અવળે રસ્તે વાળવાનો પ્રયાસ આદર્યો.  જરૂર તેની પાછળ કોઈ અર્થ છુપાયેલો છે. આખું વર્ષ તે નજર સમક્ષ તરવરશે !

આંખો ખુલ્લી, દિમાગ કાર્યરત ૨૦૨૦ આવી જશે !

ચાલો ત્યારે ઉંધા જઈએ કે સીધા જઈએ, આડા જઈએ કે અવળા જઈએ પ્રગતિના સોપાન સર કરીએ. દરેકને મનમાન્યો અર્થ કાઢવાની છૂટ છે. ગઈ રાતનો આનંદ રગરગમાં પ્રસરેલો છે. હવે આળસ ખંખેરો , નવા દિવસની નવી સવારનો સંદેશો સુણો.

ઉગતા સૂરજના કિરણોમાં સ્નાન કરી, પવિત્ર બનો. પ્રગતિનું એક સોપાન વધારે ચડવાનો નિર્ધાર મજબૂત કરો.

આજે રજાનો દિવસ છે, કાલથી,’ ચલ શુરૂ હો જા’.

ઓગસ્ટ ૨૦૧૮, ૧૫મી ઑગસ્ટની શુભકામના

મિત્રો જવાબ વાંચો !

ખૂબ રાહ જોઈ ,

નિરાશા સાંપડી

**********

૧૯૪૭ની ૧૫મી ઑગસ્ટ. આપણો આઝાદી દિવસ. દર વખતે

આઝાદીના ગાણા ગાવા અને વાચકોને એનું એ જ લખીને

કહેવું ચાલો આ વખતે વાચક મિત્રો “દિમાગ કસો” !

ખૂબ સરળ અને સીધા છે. જોઈએ કેટલાં મહેનત કરે છે ?

*********************************************

ન લોહી વહાવ્યું

ન બંદૂક ચલાવી

જેલવાસ ભોગવ્યો

શાંતિ ને સત્ય નો માર્ગ અનુસર્યા !

બોલો બોલો બોલો શું પામ્યા ?

**

આઝાદી

**

રાજકારણમાં રચ્યા પચ્યા

ખીસા ભરવામાં પાવરધા

વગર મહેનતે લક્ષ્મી વરી !

બોલો બોલો બોલો  કેવી રીતે ?

**

લાંચરૂશ્વત

**

લાલકિલ્લા પર આજે ગિર્દી

માણસોની ભીડ

જાણે કિડિયારું ઉભરાયું !

બોલો બોલો બોલો શામાટે ?

**

ધ્વજ વંદન

**

પ્રેમથી ઉભા થાવ

આદર સહિત મગ્ન બનો

ગર્વથી મસ્તક ઉન્નત રાખો

બોલો બોલો બોલો શામાટે ?

**

રાષ્ટ્રગીત જન ગણ મન

**

 

સ્વતંત્ર  ભારતના રહેવાસી  જરા ભેજું કસો !

ઉત્તર આપવાની મહેનત કરો !

 

 

 

સ્નેહ સંબંધ

 

સ્નેહનું બંધન સૂતરને તાંતણેથી હોય કે પ્લાસ્ટિકની દોરીથી તેની ઘનિષ્ઠતા પરખાય આ માનવીના મનમૌજી મનથી. મન તું તારે અને મન તું બંધનને મનમાન્યું બનાવે.  એ બંધનમાં જ્યારે સ્નેહનું સિંચન થાય ત્યારે એ મહેકી ઉઠે. શિતલ, સરલ અને સહજ સ્નેહ, નસિબદાર હોય તેને પ્રાપ્ત થાય.

સંબંધના બંધ બાંધ્યા પછી તેને સુરક્ષિત રાખવા કાયમ ઉદ્યમી રહેવું પડે . આ એ બંધ છે જેને નથી સિમેન્ટ જોઈતો યા નથી ટાઢ કે તડકો. સ્નેહનું ખળખળ વહેતું ઝરણું તેમાં અમીનું સિંચન કરવા માટે કામિયાબ પુરવાર થયું છે. જરા વિચાર કરીશું તો કંપારી છૂટશે, ‘જો આ જીવનમાં સ્નેહનો અભાવ હોત તો?’

વણ માગ્યે જ્યારે આપણે આ પૃથ્વી પર પગરણ કર્યું ત્યારે અનેક સ્નેહ સંબંધથી આપણે ગુંથાયા. માતા, પિતા , દાદા, દાદી, નાના, નાની, ભાઈ,  બહેન  અને બીજા અગણિત પરિવારના સભ્યો. કોણે આ સંબંધને તૈયાર ભાણે આપણને પિરસ્યા. એક જ જવાબ છે.

‘સર્જનહારે, માતા દ્વારા’.

વખત જતાં ભલે એ સંબંધમાં ભરતી કે ઓટ આવે પણ તેનું નામોનિશાન ભુંસવું અશક્ય છે. યથા સમયે એ સ્નેહ સપાટી પર આવી તેનું અસ્તિત્વ આપણી સમક્ષ જાહેર કરે, ત્યારે આંખો પહોળી થઈ જાય છે. તેથી તો કહ્યું છે ,’ડાંગે માર્યા પાણી જુદા ન થાય’. ડાંગ અને પાણી આમાં સ્નેહ કોને કહીશું અને પાણી કોને, જેમ’ પહેલાં મરઘી કે પહેલાં ઈંડુ’, તેના જેવો આ પ્રશ્ન છે.

આ સ્થળે શંકરાચાર્યના જીવનમાં બનેલી હકિકત આંખ સમક્ષ તરવરી ઊઠે છે.  શંકરાચાર્યને સન્યાસ લેવો હતો. માતા આજ્ઞા આપતી ન હતી. વિધવા માતાનો લાડલો, મા કોને સહારે જીવન ગુજારે ? આખરે મગરે પગ પકડ્યો છે એમ કહું ત્યારે માતાએ આજ્ઞા આપી અને મગરે તરત શંકરાચાર્યનો પગ છોડી દીધો.  તે સમયે તેઓ સાત વર્ષના બાળક હતાં. માતાએ એક વચન માગ્યું.

‘મારું મૃત્યુ થાય ત્યારે   અગ્નિદાહ દેવા તારે આવવું પડશે.’

હવે, સંસારનો ત્યાગ કર્યા પછી આવા લૌકિક સંબંધો નિભાવાય નહી. છતાં પણ સ્નેહના સંબંધે બંધાયેલા શંકરે માતાને વચન આપ્યું ,

‘મા હું, જ્યાં પણ હોઈશ તારા અંતિમ સમયે હું, જરૂર આવીશ”.

સ્નેહના બંધનની આ પરાકાષ્ઠા અદ્વિતિય છે. ભલે આ સન્યાસીની વાત હતી. આપણા જેવા સામાન્ય માનવીઓ તો સંસારમાં રચ્યાપચ્યા હોઈએ છીએ. આપણે તો રોજ નવા બંધનમાં બંધાઈએ છીએ. આમાંથી કેટલા નિભાવીએ છીએ તેનો હિસાબ પણ રાખતા નથી. જેમાં સ્નેહ કેન્દ્રમાં ન હોય તે સંબંધ હોવો ન હોવા બરાબર છે. પામર માનવી હમેશા સ્વાર્થની ધૂરી પર પોતાનો સંસાર રથ ચલાવે છે. રથની મુસાફરી દરમ્યાન જ્યાં મધ ભાળે છે ત્યાં સંબંધ બાંધી નિષ્ફિકર બને છે. જ્યારે મધ ખતમ થઈ જાય ત્યારે પેલા ભમરાની માફક બીજા ફુલને ચૂસવામાં તલ્લિન બને છે.

જ્યારે મારા પાડોશી અનિકેતભાઈ નાની  ઉમરમાં શ્રીજી ચરણ પામ્યા ત્યારે બે બાળકોને તથા જુવાન પત્નીને મધદરિયે સામી બાજુએ તરવા છોડી ગયા. તેમનો મોટો દીકરો ઠરેલ હતો. નાનાને એવો સખત આઘાત લાગ્યો હતો કે તેને કળ વળતા સમય લાગ્યો. અરુણિમા તેમની પત્ની સાવ ભાન સાન ગુમાવી બેઠી હતી. કુટુંબ અને મિત્રોએ તેને જાળવી. મોટા દીકરાએ ઘરની જવાબદારી ઉઠાવી. સમય, સહુથી મોટો ગુરૂ છે. પિતાની કેળવણી અને માતાના સંસ્કારે જીવન  જીવી રહ્યા હતા. બન્ને ભાઈઓ ભણ્યા, પરણ્યા અને ઠેકાણે પડ્યા. સ્નેહને તાંતણે બંધાયેલો તેમનો  પરિવાર સંબંધને ગાઢ કરતા જીવન જીવી રહ્યા. ઘણી વાર  આડંબર અને અહંકાર જ્યારે સ્નેહમાં મિશ્રિત થાય છે ત્યારે એ સંબંધની જડ હલબલી જાય છે. જ્યાં સ્નેહનું સિંચન છે, તે ટસનું મસ થતું નથી. જ્યાં ઉપર છલ્લો સ્નેહ છે, દેખાડો છે તે જીવનમાં ઝંઝાવાત ઉતપન્ન કરી શકે છે.

અરુણિમા પોતાના સ્નેહમાં જરાપણ બાંધછોડ કરતી નહી. તેને મન તો પરિવાર એટલે વટવૃક્ષ. એ વટવૃક્ષની જડ એટલે અરુણિમા અને અનિકેત. અનિકેતના સહારા વગર મુશ્કેલી પાર કરવાની જવાબદારી તેના શિરે આવી. તેણે વિચાર્યું,  અનિકેત લગ્ન મંડંપમાં હાથ ઝાલી સાથ નિભાવવાની કસમ ખાઈ ફરી ગયો. તો હવે સર્જનહારને ભરોસે મુશ્કેલીઓને અર્પણ કરો. જો સ્નેહનું અટૂટ બંધન મજબૂત હશે તો સંબંધમાં ઉની આંચ પણ પેલો આવવા નહી દે . અરે તિરાડની પણ શક્યતા નથી. આમ સંબંધમાં, ચડ ઉતર એનું નામ તો જીંદગી છે !

નદી પર બંધ બાંધવા કેટલો વિચાર કરવો પડે. માલ સામાન  જોઈએ, કારીગરોની, એન્જીનિયરોની જરૂર પડે. તેમાં જો કાચુ કામકાજ થાય તો બંધ ટૂટી પણ પડે. આમ જોઈએ તો સંબંધનો બંધ માત્ર સ્નેહના સૂતરે બંધાયેલો હોય છે. તેને સ્નેહનું સિંચન અને આદરનું ખાતર નિયમિત મળવું જોઈએ. એક બનેલો પ્રસંગ માનસ પટ પર ઝબકી ગયો. મારી એક મિત્ર છે. હવે કુટુંબમાં કાંઇ ને કાંઈ ખટપટ કહો તો ખટપટ યા કાવાદાવા ચાલતા હોય. તેને માટે જેને પૂર્વાગ્રહ હતો એ મને સમજાવવા આવ્યો. તેની અસલિયત બતાવી ગયો. મને મારા ,મિત્ર વિષે કશું પણ જાણવામાં રસ ન હતો. તેનો પીછો કઈ રીતે છોડાવવો. હવે તેના કુટુંબમાં કોઈ પણ પ્રશ્ન હોય તેમાં મારી મિત્રતામાં શું વાંધો આવે ?

એક સાંજે અમે બન્ને એકલા હતાં. મેં કહ્યું ,’તમને વાંધો ન હોય તો એક વાત કહું. તમે જે મારા મિત્ર વિષે વાત કરો છો એના વિષે સાંભળવામાં મને જરા પણ રસ નથી. મને મારા મિત્ર ઉપર ગળા સુધીની ખાત્રી છે. જો હું તેના ખોળામાં માથુ મૂકીને સૂતી હોંઉ અને એ મારું ગળું કાપે તો પણ મને થશે. તેમાં મારું કાંઈ ભલું જ હશે’. પેલી વ્યક્તિ તરત વિદાય થઈ. આજની ઘડી અને કાલનો દિવસ મારા મિત્ર વિષે એક શબ્દ ત્યાર પછી સાંભળવા મળ્યો નથી. આ થઈ સંબંધની ગુરૂ ચાવી.

“વિશ્વાસ અને શ્રદ્ધા”.

સ્નેહ ખૂબ પવિત્ર છે. તે નથી પુલિંગ કે નથી સ્ત્રીલિંગ. તેને જાત પાતના ભેદભાવની ખબર નથી. તે ખૂબ નિષ્કામ છે. સ્નેહમાં સ્વાર્થ ભળે ત્યારે તે દુષિત થાય છે. સ્નેહને ઉમરનો બાધ નડતો નથી. સ્નેહ ગંગાજળ જેવો પવિત્ર છે. જ્યારે તેમાં સ્વાર્થ, અહંકાર અને મલિન દૃષ્ટીની મિલાવટ થાય છે ત્યારે ભલભલા ચમરબંધી તેની ચુંગલમાં ફસાય છે. જે સ્નેહનો પુલ હતો તે કડડડ ભૂસ થઈને ટૂટી પડે છે. સ્નેહને અંતરની આરસીમાં નિહાળવો. જો તેના પર ધુળ બાઝી ગઈ હોય તો સાફ  કરો. અણીશુદ્ધ પવિત્રતાની ઝાંખી થશે. સ્નેહથી ઉપજેલો નયનોનો મેળાવડો, વેરાન ન થઈ જાય તેને માટે સદા જાગ્રત રહેવું.

એક વખત બગિચામાં બેઠી હતી. મારી પડોશનો એક બાળક દોડતો આવીને બીજા બાંકડા પર બેઠો. તેની મમ્મી મારી સહેલી હતી. દરરોજ બગિચાના એક બાંકડા પર બેસવાની મારી આદત મને જીવનમાં પ્રેરણા પ્રેરતી. એકાંત અને એકલતા મારા ગાઢ મિત્રો છે. એ બાળક શાળાએ ચાલીને જતો. આજે વહેલો હશે એટલે બાંકડા પર બેઠો. શાળા બરાબર સામે જ હતી. દફતરમાંથી મમ્મીનો આપેલો નાસ્તો ખાવાની તૈયારી કરતો હતો, ત્યાં બાજુમાં એક વૃદ્ધા,( ગરીબ અને ભૂખી) તેની સામે તાકી રહી હતી. નિઃસ્વાર્થ બાળકે તેને અડધું ખાવાનું આપ્યું. જ્યારે પાણી પીવા જતો હતો તો પોતાની પાણીની બાટલીથી અધ્ધર પીધું અને તેને પણ આપ્યું.

તેની આ ચેષ્ટામાં કોઈ કૃત્રિમતા ન હતી. માત્ર સ્નેહ છલકતો જણાયો. કામ પુરું થયું એટલે દોડીને શાળાએ ગયો.

રાતના તેની મમ્મી મને મળી. ‘અરે પમી, આજે મારો દીકરો બહુ ખુશ હતો. મને કહે મમ્મી મને ભગવાન મળ્યા’.

‘હું, સાંભળી રહી. ‘

બગિચામાં બનેલી બધી વાત મને કરી જેની હું સાક્ષી હતી.

પેલા બાળકના ગયા પછી જે સ્ત્રી બેઠી હતી તેની બાજુમાં તેના જેવી બીજી સ્ત્રી આવીને બેઠી. જે મેં કાનોકાન સાંભળ્યું હતું.

જેના મુખ પર હાસ્ય અને સંતોષ ફરકતા હતાં એ સ્ત્રી બીજીને કહે , ‘આજે મેં ભગવાન જોયા’!

બીજીની આંખો પહોળી થઈ ગઈ.

‘ક્યાં”.

‘અરે તું આવી તે પહેલા અંહી જ બેઠા હતાં. નાના દસ વર્ષના બાળક જેવા. તેમના નયનોમાંથી સ્નેહ ટપકતો હતો. મુખ પર હાસ્ય હતું. ‘

આ છે  પ્રતાપ, સ્નેહ દ્વારા બંધાયેલા બંધનનો. જીવન ખૂબ થોડું છે. જીવન જીવવા જેવું છે. નાના મોટા અવરોધો અને તોફાન આવ્યા કરે. જે માત્ર જવા માટે આવતા હોય છે. બની શકે તો જીવી જાણો. ઉદાર દિલ અને નિર્મળ સ્નેહની લ્હાણી કરો. પાણીમાં દોરેલી લીટી કેટલી પળ ટકશે તમને અને મને બન્નેને ખબર છે. સ્નેહ અને સંબંધ ને વિશ્વાસની સાંકળથી બાંધો.

 

 

 

“ભાષાને શું વળગ્યું ભૂત”

 

‘ભૂત ભાષા’ને નથી વળગ્યું, ભૂત આપણા (માનવીના) દિમાગને વળગ્યું છે. ‘ભાષા’ ને ભલા ભૂત કેવી રીતે વળગે ? તે તો બિચારી સંપૂર્ણ પણે આપણા તાબામાં છે.  જનમ્યા ત્યારે કઈ ભાષા બોલતા હતાં ? એક જ ભાષા, ‘રડવાની’. જે દુનિયાની દરેક વ્યક્તિ સમજી શકે છે. કોઈ અંગ્રેજી, ફ્રેંચ, સ્પેનિશ કે હિંદીમાં રડતું નથી. ગુજરાતીમાં તો નહી જ ! જેમ મોટું થાય તેમ માતા અને પિતા બોલતા હોય તે ભાષા બાળક  શીખે છે. જેમ જન્મ આપનાર માતા કહેવાય છે, તેમ બોલવાની ભાષાને “માતૃભાષા” કહીએ છીએ.

જો ભાષાનું વર્તમાન ભવ્ય તો ભવિષ્ય ઉજ્જવલ તેમાં શંકાને સ્થાન નથી. આ કાળા માથાનો માનવી ખોટી ખાંડ ખાય છે. શું સમજે છે પોતાની જાતને ? ભાષા પર પ્રભુત્વ તો બાજુએ રહ્યું રોજ બરોજની ભાષામાં પણ મોટો ભમરડો!   આપણે વાત કરી રહ્યા છીએ માતૃભાષા ગુજરાતીની. ‘બાવાના બે બગડ્યા’ની જેમ નથી પાકું ગુજરાતી આવડતું કે નથી અંગ્રેજી, બે જણા ભેગા થાય તો ભાષાની ખિચડી કરીને વાત ચાલુ કરે. ઉપરથી પોતાની જાતને આધુનિક ગણાવે !

જ્યાં પોતાની ભાષામાં ફાંફા પડતા હોય ત્યાં ‘બિચારી’ આપણી રાષ્ટ્રભાષા હિંદીના તો ધજિયા ઉડાવે !

હજુ ગઈ કાલની વાત છે. મારી મિત્ર ન્યૂયોર્કથી આવી હતી. અમારા ઘરની સામે ઘણો સુંદર મોટો બગિચો છે. જેના ચાર ભાગ છે. ‘ટેનિસ’ રમવા માટે,  કૂતરા માટે , નાના બાળકો માટે જેમાં હિંચકા અને લસર પટ્ટી હોય અને અંતે મારા, તમારા જેવાઓને ચાલવા માટેનો હિસ્સો. સામેથી આવતી મારી એક બગિચાની બહેનપણી મળી. બન્નેની ઓળખાણ કરાવી સાથે ચાલી રહ્યા હતાં.

‘ આ સુનિતા હમાણાં થોડા વખત પહેલાં વડોદરાથી આવી છે’.  ત્રણે જણા વચ્ચે વાત ચાલુ થઈ ગઈ. ઘડીમાં ગુજરાતી બોલે, ઘડીમાં અંગ્રજી વચમાં મરાઠી પણ આવી જાય. મારી હાલત કાપો તો લોહી ન નિકળે જેવી થઈ ગઈ. કઈ ભાષામાં કેવી રીતે વાત ચાલુ રાખવી ?

મારી આદત પ્રમાણે જો ભારતથી નવા જુવાનિયા આવ્યા હોય તો, ગુજરાતી સાથે ગુજરાતીમાં અને ઉત્તર પ્રદેશના લોકો સાથે હિંદીમાં વાત કરવાની મારી આદત છે. નવા નવા આવેલાં ભારતિયોને તેથી આત્મિયતા લાગતી. અંહી તેમને ગમતું નથી. જો તેમની સાથે આપણી ભાષામાં વાત કરીએ તો ખુશ થાય છે.

નવા આવેલાં ને ન કોઈ ઓળખે. ન નોકરી કરી શકે કે ન ગાડી ચલાવે. તમે સમજી શકો કેટલાં ગુંગળાઈ મરે. માતા, પિતા , સાસરીવાળા સહુ ભારતમાં પતિ આખો દિવસ નોકરી પર હોય. ઉપરથી ઘરનું બધું કામકાજ જાતે કરવાનું . જો નાનું બાળક હોય તો ૨૪ કલાક તેની પાછળ. આપણા દેશના જુવાનિયાઓને ભણતર અને આવડતને કારણે અમેરિકા આવવાનો મોકો મળે છે તે જેટલું સાચું છે તેટલુંજ તેમની પત્નીઓને અંહી એકલતા કોરી ખાય છે. તેમાંય જો હિંદી ભાષા ન આવડે તો બે હિંદુસ્તાની ભેગા થઈ અંગ્રેજીમાં જ વાત કરી શકે !

અમારા જમાનામાં ગુજરાતી એટલે પાકું ગુજરાતી બોલાય. જો વચ્ચે અંગ્રેજી શબ્દ ઘુસાડ્યો તો લોકોની આંખો ફરે.  અમારા દવે સર અને જયા બહેન જોડણીના ખૂબ પાકા. પરિક્ષાના પેપર પર લાલા ચિતરડાં ચિતરી મૂકે. અંદર શું લખ્યું હતું એ શોધવું પડે.

આ પેલી ‘ઉંઝા જોડણી’, સારું થયું એ નવું “બખડજંતર” જોવા તેઓ જીવતા નથી ! હ્રસ્વ ઇ અને દીર્ઘ ઈ તે બન્ને વચ્ચેનો ભેદ ન જાણીએ તો ઢાંકણીમાં પાણી લઈને ડૂબી મરવાનો સમય આવે. એવા કડક છતાં જ્યારે નિબંધ લખ્યો હોય તો કહેશે, “તારો નિબંધ આખા વર્ગને વાંચી સંભળાવ”. ‘તું ગુજરાતીમાં નિબંધ  સરસ લખે છે.

ભાષા સાથે ચેડાં આપણે કહેવાતા વિદ્વાનો કોની પરવાનગીથી કરતા હશે ? હું તો સામાન્ય વ્યક્તિ છું. મારો અભિપ્રાય દર્શાવવાની સ્વતંત્રતા લીધી છે. કોઈનું અપમાન કરવાનો ઈરાદો નથી. પણ ભાષા સાથે જે છૂટછાટ લેવામાં આવી છે તે જરા પણ પસંદ નથી.  એક વાત કહેવાની ઈચ્છા રોકી શકતી નથી. સત્ય કોઈ પણ સમયે, સ્થળે અને સંજોગોમાં સત્ય રહેવાનું. અસત્યનો આંચળો ક્યારે દગો દેશે તેનો કોઈને અંદાઝ હોતો નથી !

આજે આ ઉમરે પણ ગર્વનો અહેસાસ થાય છે. ગૌરવભેર આપણી ગુજરાતી અને હિંદી ભાષા ભણતા. હિંદીમાં તો પરિચય સુધીની પરિક્ષા આપી. કોવિદ વખતે ભણવાનું બહુ હતું તેથી ન આપી શકાઈ.  હા આજે ૨૧મી સદીમાં ઘણું બધું બદલાઈ ગયું.

સહુથી વધુ બદાલાયું હોય તો “માનવીનું મન”. તેમાં પ્રવેશેલી વિકૃતતા અને પશ્ચિમનું આંધળું અનુકરણ આપણને કઈ દિશામાં લઈ જાય છે, તેનું ભાન પણ નથી.

ભાષા એ દેશની કરોડ રજ્જુ છે. જો તેમાં ખોડ ખાંપણ જણાશે તો ભાષા સાથે સંસ્કૃતિ પણ વિખરાઈ જશે. ખરું પૂછો તો અંગ્રેજો એ કરવામાં સફળ થયા છે. આપણા લોહીમાં ભારતિય ભાષા કમ ‘અંગ્રેજી’ વહેતી કરી ગયા. જે માનવ શરીરના ખૂણે ખૂણે ઝેર પ્રસરાવી ગઈ. આજે ૨૧મી સદીમાં જો જરાક પણ અંગ્રેજીની વિરૂદ્ધમાં બોલશો તો લોકો તમને પાગલખાનામાંથી છૂટી આવેલા માનશે. આપણી આધ્યાત્મિકતાને પ્રચંડ ધક્કો અંગ્ર્જીએ પહોંચાડ્યો છે.

અધોગતિએ માઝા મૂકી છે. આપણી ‘શ્રીમદ ભગવદ ગીતા’નું જ્ઞાન  અંગ્રેજીમાં લોકોને વધારે ગમે છે. મૂરખાઈ તેની ચરમ સીમા પાર કરી ગઈ છે.  ‘યોગ’ની વિદ્યા’ નું પ્રસરણ અંગ્રેજીમાં થઈ રહ્યું છે. તેના ઉચ્ચાર સાંભળીને મારા તમારા જેવાનું લોહી ખોળી ઉઠે છે.

‘વસુધૈવ કુટુંબકમ’ની દોડમાં કુટુંબ ્જ વિસરાઈ ગયું. કઈ ભાષામાં આપણે પારંગત છીએ તે કળવું મુશ્કેલ છે. પારંગત ન હોઈએ તો કોઈ વાંધો નથી, કિંતુ ભાષાની ખિચડી કે પુલાવ ન બનાવીએ તો પણ ઘણું.